2023 yılının Mayıs ayında bu köşede yayımlanan “Beşiktaş’ın İki Önemli Semti: Etiler ve
Akatlar” başlıklı yazımda, “Küçük Bebek sırtlarındaki eski Nispetiye Kasrı'nın bulunduğu
Çamlık'ta, özel kişiler ve kooperatiflerce çok katlı ve çok daireli apartmanlar yapılmaya
başlandı” diye yazmış, ama sözünü ettiğim kasır üzerinde durmamıştım. Bu yazımda bu kasrı
anlatacağım.
Nispetiye Kasrı, hükümdarlar için şehir dışında yaptırılmış küçük bir saray veya köşktür.
Anadolu beylerinin ve valilerinin, savunma tedbirlerine sahip binalarına da kasır denirdi.
Nispetiye Caddesi’nin ve Mahallesi’nin adı “nispet” kökünden geliyor. “Nispet” sözünün belli
başlı üç anlamı var: (1) Oran. (2) Bağıntı ve ilinti. (3) İnat olsun diye veya birini
kıskandırmak ya da üzmek için yapılan iş. Kelime genellikle “nisbet” şeklinde de yazılmakta.
Doğrusu Türk Dil Kurumu’na göre “nispet” olmalıdır.
Kasra “Nispetiye” adı neden verilmişti? Acaba hemen sahildeki saraya kıyasla iklimi, esintisi
ve yükseklik farkı sebebiyle mi verilmişti? Veya kim, kime nispet yapıyordu?
Bir süre önce, bir tesadüf sonucu, bu kasrın da fotoğrafının bulunduğu eski bir kartpostala
rastladım. Daha sonra daha net çekilmiş bir fotoğraf da buldum. Bu kartpostal belki de tek
belge. Konuyu biraz daha araştırınca yeni bilgilere ulaştım.
Kasrın Tarihi
İstanbul’un Beşiktaş ilçesinin Bebek sırtlarında, bugünkü Etiler Mahallesi’nin Çamlık
bölgesinde, Boğaz’a hâkim bir yerde bulunan Nispetiye Kasrı’nın, III. Selim (1789–1807)
döneminde yapıldığı ve zaman zaman onarıldığı yazılı kaynaklarda belirtiliyor.
Tam olarak ne zaman inşa edildiği bilinmeyen Kasır (bazı yerlerde köşk olarak da anılıyor,
ben bu yazımda kasır olarak kullanacağım), 19. yüzyılın sonlarında Sultan Abdülmecid’in
(1823-1861) (Saltanatı 1839-1861) oğullarından Şehzade Süleyman Selim Efendi’ye (1861-
1909) geçmişti ve “Süleyman Efendi Köşkü” adı ile de anılıyordu. O dönemde yapılan
onarımda özgünlüğünü bir ölçüde yitirmişti.
Siyasi gündemli toplantılar çoklukla gözden uzak yerlerde ve bu arada Nispetiye Kasrı’nda da
yapılıyordu.
Tarihe “Nispetiye Olayı” olarak geçen bir suikast dedikodusu var. Sultan V. Murad’ın (1840-
1904) (saltanatı 30 Mayıs 1876-31 Ağustos 1876), tahta çıkışını izleyen ilk günlerde rahatsız
olduğu söylentileri çıkmıştı. (Bu söylenti doğru çıkmış, saltanatı sadece 92 gün sürmüştü.)
Söylentiye son vermek için annesi Şevkefza Sultan (1820-1889), Abdülmecid'in şehzadelerini
Nispetiye Kasrı’na akşam yemeğine davet etmişti. Ancak, kuruntusuyla ünlü II. Abdülhamid'e
yakın adamlarından biri, bunun, ihtilal komitesinin bir komplosu olduğunu, şehzadelerin o
ıssız kasırda öldürülmek kastıyla çağırılmış olabileceklerini söyleyince, Abdülhamid
Nispetiye'ye gidemeyeceğini bildirdi. Bu yüzden davetin yeri değiştirildi ve şehzadeler
Dolmabahçe Sarayı'na çağırıldılar. Abdülhamid saraya da gitmedi.
Bu arada, Enver Paşa ile 1914 yılında evlenen, II. Abdülhamid’in kardeşi Şehzade Süleyman
Selim Efendi’nin kızı Naciye Sultan’ın (1898-1957) anılarında, kışları Feriye Sarayı’nda,
yazları Nispetiye Kasrı’nda oturdukları şeklinde bir bilgi ile karşılaştım. (Enver Paşa’nın Eşi
Naciye Sultan’ın Hatıraları, Kronik Kitap, 2023).
Osmanlı evleri, 18-19. yüzyıl saray ve köşkleri üzerine çalışmalar yapan mimar, akademisyen
ve yazar Sedat Hakkı Eldem’in (1908-1988) yazdıklarına göre, ahşap kasrın enine gelişen bir
planı vardı. Merkezi planlı tek hacmin, çok büyük ölçekli ve ilginç bir örneğiydi.
Bodrum katı üzerinde, merkezi sofa, dört eyvan (üstü tonozla örtülü, üç tarafı kapalı, bir
tarafı açık mimari birim) ve divanhane (kasır, konak, köşk, yalı gibi meskenlerde, misafir
odası olarak kullanılan büyük salon) planındaki kasır, barok üslupta yapılmıştı. Ortadaki sofa
oval planlı olup, diğer mekânlar sofanın çevresine yerleştirilmişti. Uzun bir eksen üzerine, biri
Boğaz’a diğeri arkadaki koruya bakan iki dikdörtgen teras vardı. Kısa kenarlardaki teraslar,
giriş taşlığına ve ağalara mahsus odalara ayrılmıştı.
Sofaya göre zeminden bir set ile yükseltilen eyvanların köşeleri çeyrek daire şeklindeydi.
Eyvanların ön ve arka cephelerindeki çıkmalara yedişer pencere açılmıştı. Girişin önünde, iki
yandan kavisli merdivenlerle çıkılan bir sahanlık vardı. Buradaki küçük bir holden orta sofaya
çıkılmaktaydı. Giriş sahanlığının sağında, ağalara tahsis edilmiş bir oda bulunuyordu. Sedat
Hakkı Eldem’e göre, sofanın çatısı altına gizlenmiş basık, bağdadi bir kubbe (ahşap tavanın
merkezine yerleştirilen kubbe) bulunuyordu.
Cumhuriyet döneminde bir süre kendi haline bırakılan Kasır, 1930’lu yıllarda yandı. 1950’lere
kadar arkasındaki havuz ve bahçesindeki bazı ulu ağaçlar duruyordu.
Yangından Kalanlar ve Arsasının Satışı
19 Ağustos 1929 tarihinde, Kasır kalıntıları ve 130 dönüm arazisi, Emlak ve Eytam Bankası
tarafından açık artırma yolu ile satılığa çıktı.
Satış ilanı şöyleydi: (Metin aynen alınmıştır) [köşeli parantez içindeki açıklamalar tarafımdan
ilave edilmiştir].
“Emlak ve Eytam Bankası Umum Müdürlüğünden:
Satılacak Kasır.
Esas No: 28
Mevkii: Bebekte Nispetiye Kasrı namiyle maruf kasır üç katlı ahşap bina ve su deposu ve
havuz ve takriben 130 dönüm arazi.
Teminat mikdarı: 1800 T.L.
Balâda [yukarıda] muharrer [yazılı] ma müştemilât [eklentisiz] Nispetiye kasrı satılmak üzere
şeraiti âtiye [aşağıdaki koşullar] dairesinde müzayedeye çıkarılmıştır.
1- Müzayede kapalı zarf usuliledir. İhale 19/8/29 tarihinde Ankara İdare Meclisi huzurunda
icra edilecektir. Talip olanlar balâda gösterilen miktarda teminat iraesıne [göstermeye]
mecbur olup bu teminat varekasını teklif mektuplarıyla beraber makpuz mukabilinde bizzat
ve yahut ihale meclisine yetişmek üzere taahhütlü olarak postaya tevdi ederler.
2- İhale bedeli berveçhi [olduğu üzere] peşin istifa olunur.
3- Talip olanların İstanbul veya İzmir şubelerimize ve yahut merkez Emlak müdürlüğüne
müracaatle mufassal [ayrıntılı] şartnamemizi mütalaa etmeleri ve müzayedeye iştirak halinde
bir lira mukabilinde bir nushasını alıp imza ve teklif mektuplarına raptetmeleri icap eder.”
Sonrası
İhalede kimlerin alıcı olduğu ve satış fiyatı gibi kayıtlar muhakkak arşivlerde mevcuttur.
Sonuçta satış gerçekleşti ve bu değerli arazide bugün Etiler’deki Çamlık Mahallesi kuruldu.
Kanaatimce, çok önceleri Nispetiye Kasrı’nı Levent’e bağlayan toprak yol, yani bugünkü
Nispetiye Caddesi ve Nispetiye Mahallesi adı, bu Nispetiye Kasrı’ndan gelmekte.
Özetle, Nispetiye Kasrı yok oldu ama adı yaşamaya devam ediyor.
Fotoğraflar
(1) En üstte, Bebek sırtlarındaki Çamlık ve solunda Nispetiye Kasrı. Bulunduğu yer bugünkü
Etiler Çamlık bölgesidir. Kartpostaldaki pulun üzerinde (Constantinople ve 13/12 rakamları
okunuyor. Altındaki yazının başında da “13/12/1909” tarihi var.
(2) Kartpostaldaki fotoğraftan biraz farklı açıdan ve daha net çekilmiş diğer bir fotoğraf.
Kasrın alt tarafındaki sırt bitkilerle kaplı ve kartpostaldaki iki bölümlük duvar görülmüyor.
(3) Kasrın planı.
(4) Kasrın ve arazisinin 19/08/1929 tarihli satış ilanı.
(5) Kasrın yerine ve bugün Çamlık olarak bilinen bölgeye yapılmak istenen evler hakkında
1965 tarihli bir fotoğraf ve yazı.
(6) Bölgede 1965’de başlayan temel kazıları ve haberi.
(7) 16 yaşındayken 24 Şubat 1914’de Enver Paşa ile evlenen Naciye Sultan.
(8) Naciye Sultan 1898’de İstanbul'da doğdu. 16 yaşındayken, dönemin İttihat ve Terakki
Partisi liderlerinden, aynı zamanda Başkumandan Vekili Enver Paşa ile evlendi. 1918’de
çocukları ile Almanya'ya göç etti. Enver Paşa'nın 1922’de Türkistan’da vefatından sonra,
vasiyetine uyarak onun kardeşi Kamil Killigil ile evlendi. 1952 tarihli yasaya göre yurda
döndü. 1957’de öldü.
EROL KUNTSAL