Kaç Levent Var ?
Güncelleme tarihi: 1 Ara 2022
1945 yılında II. Dünya Harbi’nin bitmesinden sonra Türkiye’deki konut ihtiyacının karşılanması için Türkiye Emlak Kredi Bankası muhtelif projeler geliştirmeye başladı. İstanbul’da Levent, Ataköy ve Koşuyolu Mahalleleri ile Ankara’da Saraçoğlu Mahallesi, Cumhuriyet döneminin modern kent yaşamı için oluşturduğu örneklerdi. Bankanın diğer projeleri ile mukayese edildiğinde Levent projesi en başarılısı oldu.
Proje çalışmaları 1947’de, inşaatları etaplar halinde 1949’da başlayıp 1959’da bitirilen Levent projesi 1., 2., 3. ve 4. Levent olmak üzere dört bölümden oluşmuştur.
Ancak, özellikle Levent’in yeni sakinlerinin bir kısmı bu dört bölümün nerede başlayıp nerede bittiği ve yapı özellikleri hakkında tam bir bilgi sahibi değiller. Bazı kişiler “1., 2. ve 3. Levent sanal bir ayırımdır, aslında aynı şeydir, sadece 4. Levent ayrıdır” diyorlar. 2. ve 3. Levent zaman zaman İç Levent olarak da anılıyor.
Bu yoruma, muhtemelen 1., 2. ve 3. Levent’in Levent Mahallesi Muhtarlığına, 4. Levent’in Konaklar Mahallesi Muhtarlığına bağlı olması da yol açıyor.
4. Levent’i diğer üç Levent’ten ayıran diğer özellikler ise şöyle sıralanabilir: (1) Aralarında dikkat çeken bir vadi bulunmakta ve coğrafi olarak diğerlerinden ayrılmaktadır. 1990’lı yılların başında bu vadiye yapılan çevre yolu bağlantısı söz konusu ayırımı daha da arttırmıştır. (2) 4. Levent’te tek katlı villalar yanında çok katlı yapılar ve apartman daireleri de bulunmaktadır. (3) 4. Levent’in idare şekli konusunda diğer bölümlerden farklı bir yapı tasarlanmıştır. Bu yapıyı yazımın 4. Levent bölümünde biraz daha açacağım.
Levent Projesinin uygulandığı saha Belediyeden ham halde satın alındı ve şehircilik esaslarına göre parsellendi. Yol, su, gaz, kanalizasyon, elektrik gibi alt yapı tesisleri hazırlandıktan sonra inşaata başlandı. 1. Levent 1950, 2. Levent 1955, 3. Levent 1957, 4. Levent ise 1959 yılında tamamladı.
Beşiktaş Belediyesi’nin yayınladığı B+ dergisinde yayınlanan. bu sayıda yer alan İrem Ela Yıldızeli imzalı mükemmel çalışmanın ekindeki harita üzerinde hazırladığım aşağıdaki haritada, dört ayrı Levent’in sınırlarını göstermeye çalıştım.
Buna göre 1. Levent, bugünkü Nisbetiye Caddesi ile Afet Yolal Camii’nin bulunduğu Levent Caddesi arasındaki alandan ibarettir. 2. Levent, Levent Caddesi ile Fulyalı Sokak’ın tamamını, Yeni Karanfil Sokak ve Manolyalı Sokak’ın bir kısmını içine almaktadır. 3. Levent bu hattın kuzeybatısındaki Çilekli Caddesi’ne kadar olan bölgeden oluşmaktadır. 4. Levent ise yukarıda da bahsettiğim gibi daha ayrı bir bölümdedir.
1. Levent 391, 2. Levent 337, 3. Levent 287 ve 4. Levent 345 ünite olmak üzere 1360 üniteden oluşuyordu. Ek olarak 70 mağaza ve dükkan, garaj, benzin ve servis istasyonu, 580 kişilik sinema (Bugün 4. Levent’teki Migros mağazası), spor sahaları, yüzme havuzu, gazino, çocuk yuvası, çocuk bahçesi, çay bahçesi ve idare üniteleri planlanmıştı.
Dört etabın yapım aşamaları çok kısa olarak şöyledir:
1. Levent
391 evden oluşan ve bugünkü Levent’in çekirdeğini oluşturan birinci kısım inşaatının proje çalışmaları 1947’de, inşaat 1949’da başladı ve 1950’de tamamlandı. O yıllardaki işçilik ve inşaat malzemelerinin kıtlığı göz önüne alınırsa banka yöneticilerinin ne kadar zorlandığını tahmin edebiliriz. Küçük bahçeler içinde tek veya iki katlı, ikiz veya tek evler, banka tarafından 1949’da 12.400–47.400 lira arasındaki fiyatlarla satışa sunuldu. İlk satış şartları şöyleydi: Evi olmayan vatandaşlar paranın %25’ini satış sırasında, kalan %60’ı %5 faiz ile 15 senede, %15’i de %7 faiz ile sonraki 10 yıl içinde ödeyecekti. Ödemeler her üç ayda bir yapılacaktı. Dükkanlı evler için dükkanın satış bedeli ayrıca hesaplanacak ve toplam satış bedelinden düşülecekti. Gereken sayıda ev, isteyen banka çalışanları için ayrılacaktı. Ancak başlangıçta satışlar beklendiği gibi olmadı ve şartlar biraz daha yumuşatıldı. %5 faizle ve 20 sene vade şartı getirildi. Ev fiyatlarının peşinatı da %10’a indirildi. Banka nakit ihtiyacını karşılamak için arazinin bir kısmını Squibb İlaç Fabrikası’na sattı. Levent’in ilk sakinleri daha çok bürokratlar, memurlar ve ticaretle meşgul olan kişilerdi.
1. Levent inşaatları için Akşam gazetesinde çıkan olumsuz bir yazı.
İnşaatı Tarko şirketi taahhüt etti. O yıllarda şimdiki Nisbetiye Caddesi Levent’i güneyden sınırlayan toprak bir yoldu ve yolun diğer yanı ıssız kırlarla kaplıydı. Bölge tümüyle İstanbul’un dışı sayılırdı. Yakın çevresinde başka bir yerleşim yoktu ve ulaşım Taksim veya Beşiktaş’a seyrek seferler yapan otobüslerle sağlanırdı. 1950’lerde Levent, 2.000 nüfuslu, pek çok kişinin birbirini tanıdığı ve sıkı komşuluk ilişkilerinin sürdüğü bir semtti. Yerleşim başladığı sırada, 1. Levent, Etiler’e doğru giden Nisbetiye Caddesi’nden başlayıp Levent Caddesi’ne kadar uzanan ve günümüzdeki Levent’in altıda biri kadar bir alanı kapsıyordu.
1. Levent evlerinden bir bölüm.
Levent şehir merkezine uzak bir yerdi. Kışın ulaşım çok zordu ve kar yağınca evlerden yola çıkmak için bahçedeki ve yoldaki en az bir metre karı küremek gerekiyordu. Kar yağınca evlere kömür veya gaz kamyonları gelemez ve şömine ile ısınmak zorunda kalınırdı. O yüzden o dönemlerde Levent’te oturanlar arasında bir yardımlaşma vardı. Bahçeler arasında tahta bir korkuluktan başka bir sınır yoktu. Telefon çok az kimsede olduğu için herkes birbirinin evine yürüyerek gider ve haberleşirdi.
1. Levent projesi bittikten sonra Akşam gazetesinde 21 Ocak 1951’de çıkan olumlu bir yazı.
Levent İmar Planına uygun olarak işyeri ve konut alanları ayrı ayrı konumlandı. Çarşı, okul, cami, sağlık ocağı gibi yapı ve alanlar oluşturuldu. 1. Levent çarşısı, önlerinde kemerli yollar bulunan iki sıralı dükkanlarla eski görünümünü bugün de koruyor.
2. Levent
1. Levent evlerinin 1950 yılında biraz zor da olsa satılması ve yerleşimin başlaması ile, 2. Levent 1951’de inşa edilmeye başlandı. 2. Levent binaları da villa tipindeydi ve yine orta gelirli grubu hedeflemekteydi. Binalar 15 yıl vade ile ve %7 faizle satıldı.
Müşterileri para biriktirmeye teşvik etmek ve yatırım yapmalarını sağlamak için, bankada hesap açıp para yatıracaklara satışta öncelik verileceği açıklandı. İnşaatların, banka mevduatını da arttırdığı anlaşılınca, banka bu avantajı Levent projesi dışında, Ataköy ve Koşuyolu projelerinde de kullandı ve bu tür projeler önem kazandı.
İnşaata başlanma kararının alınmasından sonra bir ihale yapılması kararlaştırıldı. 20 Ekim 1952 günü yapılan ihaleye, katılma hakkını alan şirketlerden hiçbiri katılmadı. Sebebi, o günlerde yürürlüğe giren yeni ithalat rejimiydi. Yeni uygulamada inşaat malzemelerinin temin edilememe tehlikesi vardı. Sonuçta işi üstlenen müteahhit 2. Levent’i öngörülen tarihte teslim edemedi. Bunun sebebi, evlerin yer döşemelerinde kullanılacak malzemenin ithal edilememesiydi. Bir türlü netice alınamayınca yer döşemesinin ahşap malzeme ile yapılması kararlaştırıldı ve sonunda 337 binadan oluşan 2. Levent 1955 yılı başlarında tamamlandı.
3. Levent
3. Levent evlerinin projesi de yıllar önce hazırlanmıştı. Bu bölümün binaları da villa tipindeydi. Henüz 2. Levent’in inşaatı devam ederken ihale açıldı. Bu durum, Levent bölgesine giderek artan bir talep olduğunu gösteriyordu. 3. Levent 1957 yılı başlarında tamamlandı ve 287 bina sahiplerine teslim edildi. 3. kısım binalar da 15 yıl vade ile ve %7 faizle satıldı.
4. Levent
2. Levent evlerinin inşaatı tamamlanmadan 4. Levent evlerinin planları yapılmaya başlandı. Bu kısmın da Prof. Kemal Ahmet Arû’nun başında bulunduğu tecrübeli büroya verilmesi kararlaştırıldı. 4. Levent evleri inşaatının temel atma töreni 11 Ekim 1955 Salı günü saat 15’de yapıldı ve bir gazete ilanı yayınlandı. Temele ilk harcı dönemin Maliye Bakanı Hasan Polatkan attı. İnşaat 1956-1957 yılları arasında devam etti. Havagazı problemi vakit kaybettirse de bu sorun da çözüldü. Daire ve evler %20’si peşin, kalanı %7 faizle ve 15 sene vade ile satışa sunuldu.
4. Levent için yayınlanan gazete ilanı. O dönemde yapılan bazı yazışmalarda bugün Levent olarak adlandırılan bölge Levend olarak da yazılmaktaydı.
4. Levent projesi, Büyükdere Caddesi’nde yapılan değişikliklere göre değiştirildi. 1956’da başlayan inşaatlar 1959’da tamamlandı ve evler 1960 yılında sahiplerine teslim edildi.
4. Levent evlerinin en yüksek bloku ve Büyükdere Caddesi.
4. Levent, 345 ünite (yaklaşık 1800 nüfus), 70 mağaza ve dükkan, 90 garaj, benzin ve servis istasyonu, 580 kişilik sinema, spor sahaları, yüzme havuzu, gazino, yuva binası, çocuk bahçesi, çay bahçesi ve idare üniteleri olarak planlanmıştı.
Bir yerleşim alanı olma dışında, sitenin yaşayanlar tarafından yönetimi konusunda bir model de önerilmekteydi. Gelir getirecek tesisleri olan apartman bloklarında, bu kısımların maliyet bedelleri apartman ünitelerine eklenmişti. Böylece, her üniteye sahip olacak kimse aynı zamanda bu tesislerin gelirlerinden de faydalanma hakkına sahip olacaktı. Her apartman blokundaki daire sahiplerinin kendi aralarında bir yıl için seçecekleri idare heyeti, gelir getirecek tesislerin idaresini de üstlenecek ve yıl sonunda blokun genel giderleri indirildikten sonra kalan gelir daire sahipleri arasında bölüşülecekti. 4. Levent’te yaşayacak kimselerin bu bölgenin sosyal, estetik, idari, mali her türlü meseleleri ve ihtiyaçları ile ilgilenmesi, problemler karşısında sorumluluk duyması sağlanacak, uygar bir topluluk oluşturulabilecek, çevre bakımlı ve temiz tutulabilecek, halkın kendi sorunlarını çözmesi sağlanacaktı. Birlikte ve uygar bir şekilde yaşamak böylece mümkün olacaktı. Aradan geçen bunca yıla rağmen bu bilinç bir ölçüde de olsa mahallede yaşatılmaktadır.
4. Levent inşaatlarının o yıllarda havadan çekilmiş bir fotoğrafı.
4. Levent’teki ev tiplerini üç grupta toplayabiliriz: (1) Apartmanlar, 3 ila 11 katlı, 56-167 m2, (2) Bitişik evler, 2 Katlı, 144-154 m2, (3) Müstakil ayrık evler, 1,5 katlı, 175-270 m2.
Villaların yanında çok katlı apartmanlarıyla da dikkat çeken 4. Levent binalarının en yüksek bloku Levent’in en yüksek tepesi üzerine ve Büyükdere Caddesi’ne cephesi olacak şekilde inşa edilen, her dairesi 79 m2 olan 30 dairelik 11 katlı apartmandır. Altında bir banka şubesi açılmış ve Banka mülkü olarak inşa edildiği için satışa sunulmamıştı.
Büyükdere Caddesi üzerinde 4 ve 5 katlı apartmanlar bulunuyordu. Bu bloklar, bugün 4. Levent çarşısında bulunan İş Bankası şubesinin de bulunduğu bloklardır. İki odalı daireler 56 m2, üç odalı daireler 85 m2 idi ve bütün üniteler güneye dönüktü. Bu blokların zemin katlarındaki sütunlu bölümde kahveler, pastaneler ve dükkanlar sıralanmıştı. Cadde kenarında bir gazino ve altında bir kulüp yeri vardı. Kuzeyde arazi alçaldığından bu yöne garajlar, benzin istasyonu ve tamir atölyesi yerleştirilmişti.
4. Levent’in ilk sakinlerinden bazıları da 4. Levent çarşısına yakın bloklarda ve özellikle İş Bankası’nın bulunduğu blokta oturan, çoğu asker olan, TUSLOG adlı Amerikan üssünde çalışan, Gayrettepe’deki PX adlı süpermarketlerinden alışveriş eden Amerikalılardı.
4. Levent binaları, dönemin ünlü mozaik sanatçıları Bedri Rahmi Eyüboğlu, Nurullah Berk, Ferruh Başağa, Sabri Berkel, Ercüment Kalmık ve Eren Eyüboğlu tarafından yapılan ve bugüne kalan 20 adet pano ile süslendi. Cumhuriyet sonrası İstanbul’unda konut alanlarında ilk defa görülen bu uygulama dikkat çekicidir. Bir dönem görmezlikten gelinen, değeri anlaşılamayan, üzerlerine hoyratça klimalar takılan bu panolara 2000’lerden sonra semt sakinleri, muhtarlık ve yerel yönetim sahip çıktı ve verilen zararlar onarılmaya başlandı. Binaların yola bakan ön ve arka cephelerini süsleyen bu mozaikleri bugün de görmek mümkündür.
4. Levent’in yerleşime açıldığı ilk yıllardan bir fotoğraf.
1. Levent’ten 4. Levent’e ve Yeni Levent’e kadar bölümler halinde kurulan semtin günümüzdeki sınırları batıda Büyükdere Caddesi, doğuda Ebulûla Caddesi, güneyde Nisbetiye Caddesi, kuzeyde Orgeneral İzzet Aksalur Caddesi oldu.
Levent Projesi’nin Mimarları
Prof. Kemal Ahmet Arû (1912-2005): Türkiye’de şehirciliğin temellerini atan mimar ve kent plancılarından biri olan Arû İstanbul’da doğdu. 1932’de Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (İDGSA-MSÜ) Yüksek Mimarlık Bölümüne girdi. 1937’de mezun oldu ve 1940’da Yüksek Mühendislik Mektebinde (İTÜ) asistanlık görevine başladı. 1946’da şehircilik kürsüsünde çalışmaya başladı ve bugünkü Şehircilik Bölümü'nün altyapısını oluşturdu. 1954’e kadar Yıldız Teknik Üniversitesi ve İTÜ Maçka Teknik Okulu’nda dersler verdi. 1950’de profesör olduktan sonra şehircilik kürsüsünün başkanlığına seçildi. 1954–1970 yılları arasında İTÜ Mimarlık Fakültesi’nde dekanlık yaptı. 1961–1962 yıllarında yurt dışında konuk öğretim üyesi olarak çalıştı ve 1967-1982 arasında İTÜ Mimarlık Fakültesi Şehircilik Enstitüsü başkanı oldu. 1982’de emekli oldu. 1947-57 arasında Prof. Rebii Gorbon ile birlikte yaptığı 1. Levent ve 1954’te gerçekleştirdiği 4. Levent Toplu Konut uygulamaları, şehircilik ölçeğinde İstanbul için yaptığı en önemli çalışmalardır.
Prof. Kemal Ahmet Arû (1912-2005)
Prof. Rebii Gorbon (1909-1993): Mimar ve akademisyen Gorbon, Cumhuriyet döneminin en önemli mimarları arasında kabul edilir. İstanbul Üsküdar’da dünyaya geldi. Üsküdar’da geçen ilk gençlik yıllarında, ressam Cevat Erkul'un atölyesinde eğitim aldı. Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra, 1934’de İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nin yüksek Mimarlık bölümünden mezun oldu. Aynı okulda 1960-1979 yılları arasında akademik kariyerine devam etti ve dersler verdi. Seramiğe olan ilgisi, 1940’larda başladı. Prof. Kemal Ahmet Arû ile birlikte 1947-1957 yılları arasında gerçekleştirdikleri Levent Mahallesi ve toplu konutları, Türkiye'nin ilk modern toplu konutları olması bakımından önemlidir. Birincilik ödülü alan, projesini yaptığı İstanbul Karaköy Limanı yolcu salonu ve binanın 3. katında bulunan Liman Lokantası, genç cumhuriyetin önemli toplantılarına ev sahipliği yapan ilk eserlerindendir.
Prof. Rebii Gorbon (1909-1993)
Yeni Levent
Yeni Levent, asıl Levent projesinin bir parçası değildir. Dört bölümden oluşan Levent Projesinin 4. Levent adlı bölümüne komşu bir projedir ve Levent projesinin bir kardeşi ve parçası haline gelmiştir.
1960'larda ORBİR adlı bir Ordu Yardımlaşma Kooperatifi kuruldu. Kooperatif, inşaatı bitmiş ve satışı tamamlanmış 4. Levent’in kuzeyindeki geniş araziyi aldı ve apartmanlar yapılmaya başlandı. Bu kısma Yeni Levent adı verildi. 1960’ların ikinci yarısında tamamlanan bu bölümün de katılımı ile Konaklar Mahallesi oluştu. Kooperatif, sahip olduğu arazi çok fazla olduğu için bir kısmını müteahhitlere sattı. Bir kısım apartmanlar ve bir kısmı kat karşılığı verilen arazide yapılan Koza Levent Evleri bu şekilde oluştu.
Yeni Levent’te bulunan Harp Akademileri yerleşkesinin temeli, 12 Mart 1969 tarihinde atıldı. Harp Akademileri, 24 Ağustos 1975 tarihinden itibaren, buradaki yeni yerleşkesine taşınmaya başladı. Son yıllarda adı Milli Savunma Üniversitesi olarak değiştirildi.
Son bir not
Kuruluş yeri, konsepti ve yukarıda özetlemeye çalıştığım, bugün tasfiye edilmiş Emlak Kredi Bankası’nın Levent projesi ile hiçbir ilgisi olmayan, Orbir kooperatifi inşaatları ve Yeni Levent gibi bu projeye komşu bile olmayan, söz konusu alandan oldukça uzaktaki 5. Levent adlı proje, konumuzun dışında olduğu için dikkate alınmamıştır.
Yazan: Erol Kuntsal
